Kresy

Specyficznie polski fenomen kulturowy; szczególny rodzaj literacko utrwalonej wspólnoty znaków, symboli, obrazów, motywów i tematów odnoszących się do ziem stanowiących szeroko rozumiane wschodnie pogranicze Rzeczypospolitej. Określenie „kresy ” (niem. Kreis – koło, granica, linia) ma konotację geograficzno-historyczną, cywilizacyjną, polityczną, narodowościową, aksjologiczną. Na kresach najsilniej artykułowano ideologię Polski jako antemurale christianitatis  oraz sarmatyzmu. I chociaż w rozumieniu przestrzeni Kresy są rodzajem marginesu, to w sensie kulturowym stanowią one centrum, oś i rdzeń polskiej kultury, źródło jej siły oraz oryginalności.

Mapa Kresów

Karta tytułowa Psalmodii polskiej Kochowskiego

Zmiany granic po II Wojnie Światowej

W rozumieniu geograficznym pojęcie Kresów ma charakter historycznie zmienny. Ich najsilniejsze uobecnienie się w kulturze było konsekwencją rozbiorów i likwidacji państwowości polskiej. Natomiast zmiany granic po II wojnie światowej  zlikwidowały Kresy w sensie geograficznym, przenosząc ich istnienie w obszar kulturotwórczego mitu, wedle formuły Friedricha Schillera „co ma ożyć w pieśni, zginąć powinno w rzeczywistości” (tłum. Adam Mickiewicz).

Literatura kresowa w okresie staropolskim eksponowała wizerunki ziemianina-gospodarza i rycerza oraz urodę kresowego pejzażu  (Mikołaj Hussowski, Maciej Stryjkowski, Sebastian Fabian Klonowic i inni). Przykładem opracowania tematyki kresowej w poetyce klasycyzmu jest Sofiówka (1806) Stanisława Trembeckiego.

Czwórka Józefa Chełmońskiego

Okładka Pana Tadeusza

Zdecydowaną nobilitację Kresów przyniosła literatura romantyczna. Prawie wszystkie dzieła Mickiewicza, od  Ballad i romansów po Pana Tadeusza,  służą wyraziście mitologizacji terenów białorusko-litewskich, idealizacji Arkadii dzieciństwa, semantyzacji krajobrazu, uwiecznieniu folkloru i obyczaju kresowego. Juliusz Słowacki  symetrycznie „bohaterem” swoich dzieł uczynił Kresy południowe – Podole i Wołyń (m.in. dramaty: Horsztyński, Złota Czaszka, Ksiądz Marek, Sen srebrny Salomei, poematy: Żmija, Wacław, Beniowski). Kresy ukraińskie są też miejscem akcji powieści poetyckich Antoniego Malczewskiego  oraz Seweryna Goszczyńskiego Zamek kaniowski, przenoszących swoistą filozofię tragicznej wolności człowieka. Romantyzm ukształtował też szczególną, trwającą do dnia dzisiejszego „specjalizację” terytoriów kresowych: Litwa stała się synonimem  Arkadii, pokojowej koegzystencji różnych nacji, łagodności, Ukraina zaś – ziemią groz , cierpienia, okrucieństwa, śmierci.

Kazimierz Alchimowicz, Świtezianka

Wojciech Gerson, Ruiny zamku trockiego pod Wilnem

Powieść drugiej połowy XIX i początków XX wieku spopularyzowała i utrwaliła wypracowane w romantyzmie stereotypy kresowe. Wojny ukraińskie, twarde prawa regulujące życie na Dzikich Polach i polską obecność na tych ziemiach, upostaciowaną w fantazmacie twierdzy zbaraskiej lub kamienieckiej, stworzył Henryk Sienkiewicz w Ogniem i mieczem oraz Panu Wołodyjowskim. W Potopie – środkowym ogniwie Trylogii – wiele miejsca poświęcił „długiemu trwaniu” zaścianków i „szlacheckich okolic” na Litwie. Na Kresach osadzona została także akcja najważniejszych utworów Elizy Orzeszkowej (m.in. Meir Ezofowicz, Dziurdziowie, Nad Niemnem, Cham).

Pisarka próbowała za wszelką cenę ocalić „ostatniość” miejsc, ludzi i rytuałów określających specyfikę tej przestrzeni. Jej cykl powieści chłopskich podkreśla również pierwotność życia niewykształconych chłopów, wierzących w zabobony i prawidła kodeksu ludowego, w którym kara i nagroda wynikają z porządku ludzkiego. W literaturze drugiej połowy XIX wieku często wracano do Kresów jako do przestrzeni mitycznej, czyli określającej wspólne doświadczenia i ujawniającej jej pograniczny i wielopostaciowy charakter. Eliza Orzeszkowa i Maria Rodziewiczówna traktowały Kresy jako przestrzeń konkretną, namacalną, związaną z codziennością Kresowian – Litwinów, Białorusinów, a nawet Ukraińców oraz innych mniejszości narodowych zamieszkujących te tereny – ale też często wyidealizowaną.

Juliusz Kossak, Przeprawa Skrzetuskiego

Kresy okazywały się również przestrzenią utopijną, porównywaną z romantycznym matecznikiem, który jednak po powstaniu styczniowym – zwłaszcza po rewolucji 1905 roku, a także po rewolucji październikowej 1917 roku – stawał się odrębną i inaczej waloryzowaną przestrzenią traum dla wielu ludzi i narodowości. Pod piórem Marii Rodziewiczówny (1864-1944) – pisarki i działaczki społecznej – Kresy stały się ważnym terenem literackiego namysłu i przetworzenia. Pisarka, która urodziła się na Grodzieńszczyźnie w 1864 roku, a umarła w 1944, w swojej rozległej twórczości – podobnie jak Eliza Orzeszkowa – wraca do tematu Kresów i czyni zeń ważny nośnik znaczeniowy. Pyta o tożsamość „kresowych” ludzi, wagę tradycji, znaczenie przywiązania do miejsc i elementów krajobrazu – zwłaszcza „gniazda” jako miejsca świętego (powieść Dewajtis, 1889). W 1920 roku opublikowała powieść Lato leśnych ludzi, w której stawia pytania o odpowiedzialność i znaczenie patriotyzmu w kształtowaniu osobowości. Podobnie w międzywojniu oraz w czasie II wojny światowej promowała różnorodne akcje patriotyczne związane z ocalaniem dziedzictwa Kresów i inteligencji. Tam działa na rzecz partyzantów.

Zasadnicze zmiany literaturze kresowej nastąpiły po roku 1918, gdy, począwszy od wspomnieniowej Pożogi Zofii Kossak-Szczuckiej, stała się ona katastroficznym głosem wieszczącym zagładę całej cywilizacji. Okres Dwudziestolecia międzywojennego przyniósł wiele pozycji o charakterze reportażowo-opisowym i wspomnieniowym (Melchior Wańkowicz, Zofia Bohdanowiczowa, Tadeusz Łopalewski, Józef Mackiewicz) oraz wyraźne wyodrębnioną lirykę kresową (Jan Bułhak, Moja ziemia, Eugenia Kobylińska, Druskienniki, Witold Hulewicz, Miasto pod chmurami, wiersze Józefa Łobodowskiego i Kazimiery Iłłakowiczówny). W okresie II wojny światowej powstała powieść Floriana Czarnyszewicza Nadberezyńcy, w której ukazanie losów „Polaków zakordonowych” po raz ostatni z tak znaczącą doniosłością artystyczną wyraziło tęsknotę za jagiellońską koncepcją Rzeczypospolitej Obojga Narodów – niezrealizowaną, federalistyczną koncepcją Piłsudskiego. Po II wojnie światowej literatura kresowa weszła w nowe związki z literaturą emigracyjną oraz łagrową, nasileniu podlegały motywy katastroficzne.

Zofia Kossak-Szczucka

Witold Hulewicz, Miasto pod chmurami

Florian Czarnyszewicz, Nadberezyńcy

Kresy w literaturze nie zniknęły wraz z naturalnym odejściem generacji pisarzy, dla których były one doświadczeniem osobistym. Pozostał bowiem – jak w poezji romantycznej – mit, który jest właściwym i najprawdziwszym tworzywem literatury. Obecność kresów nie jest więc odosobnionym, peryferyjnym obszarem literatury polskiej, lecz fundamentem jej narodowej i dialogowej tożsamości. Zainicjowane przez poetów romantycznych i kontynuowane aż do XXI wieku rejestrowanie zjawiska wielojęzyczności, kulturowo-religijnego federalizmu, semantyzacja pejzażu, szczególna wrażliwość na konkret, łączność z naturą i świadomość bezczasowości, długiego trwania, na które nakłada się poczucie zagłady, manifestujące się licznymi inwersjami chronotopowymi, stanowią o niezwykłej atrakcyjności i nowoczesności literatury kresowej.

Józef Chełmoński, Zalana łąka

Henryk Weyssenhoff, Poleskie błota

Józef Brandt, Obóz Zaporożców